Wstęp ogólny do filozofii.

Filozofia (gr. Φιλοσοφία) oznacza dosłownie "umiłowanie mądrości". Określenie to i jego znaczenie pochodzi prawdopodobnie od matematyka i filozofa Pitagorasa żyjącego w VI wieku p.n.e., obecnie termin jest używany w różnych znaczeniach. Treść rozważań filozoficznych ulegała historycznym zmianom i jest uzależniona od przyjętej koncepcji filozofii.

Pojęcie filozofii
W starożytności filozofia utożsamiana była z wiedzą, której źródłem jest ciekawość, zdziwienie światem (Platon, Arystoteles) oraz wątpienie. Inspiracją do filozofii była także świadomość śmiertelności, skłaniającą do pytania o sens życia. Jako podstawowe problemy filozofii Platon wymieniał Prawdę, Dobro i Piękno. Immanuel Kant wymieniał cztery podstawowe pytania filozofii:

Co mogę wiedzieć? (na które odpowiedź daje metafizyka)

Co powinienem czynić? (na które odpowiedź daje etyka)

Na co mogę mieć nadzieję? (na które odpowiedź daje religia)

Czym jest człowiek? (na które odpowiedź daje antropologia)

Wraz z rozwojem nauk szczegółowych i ich postępującą specjalizacją nastąpiła parcelacja pierwotnego przedmiotu zainteresowań filozofii. Na przykład na pytania o to, czym jest materia, z czego zbudowany jest świat i jakie prawa nim rządzą, zajęły się nauki przyrodnicze, takie jak fizyka, chemia czy biologia. Inną grupą zagadnień filozofii - dotyczących człowieka i społeczeństwa - zajmują się od strony empirycznej nauki humanistyczne, takie jak psychologia, lingwistyka i socjologia.
Współczesnej filozofii pozostała jednak pewna grupa najbardziej podstawowych zagadnień, które nie są ujęte w innych naukach ze względu na ich ogólny charakter. W szczególności filozofia stara się odpowiadać na podstawowe pytania dręczące ludzi od wieków, takie jak: Jaka jest natura wszechrzeczy?

Kim jest człowiek i dokąd zdąża?

Co to znaczy istnieć?

Jak odróżnić prawdę od fałszu?

Ze względu na to, iż wielu filozofów dowodziło, że na tak postawione pytania nigdy nie znajdzie się jednoznacznych, zadowalających wszystkich odpowiedzi, współczesna filozofia w coraz mniejszym stopniu zajmuje się wprost takimi zagadnieniami, kierując się raczej ku rozwiązywaniu lepiej zdefiniowanych problemów. Są to na przykład takie pytania jak:

Co można uznać za naukę, a co nie?

Czy psychologia jest w stanie rzeczywiście "pojąć" sposób myślenia i czucia ludzi?

Czy możliwe będzie kiedykolwiek stworzenie społeczeństwa bez przemocy i wojen?

Współczesne działy filozofii

antropologia filozoficzna (filozofia człowieka) - dąży do poznawania natury człowieka, stara się odpowiedzieć na pytania w rodzaju: "Kim jest człowiek we wszechświecie?", "Co kieruje człowiekiem i dlaczego?"

epistemologia (gnoseologia, teoria poznania) - nauka o warunkach, istocie i granicach poznania; relacjach między podmiotem, przedmiotem i treścią poznania

estetyka - zajmująca się określeniem piękna, sądów estetycznych oraz sensem i funkcją wypowiedzi artystycznej; częściej obecnie określana jako filozofia kultury

etyka - odpowiada na pytania dotyczące dobra, które powinno kierować postępowaniem ludzi, wskazywać powszechnie ważne podstawy sprawiedliwego i rozumnego życia i działania, krytycznie analizując podstawy współczesnej moralności. Jej działy to m. in.:

metaetyka - badanie wypowiedzi etycznych

aksjologia - nauka o wartościach

filozofia dziejów (historiozofia) - zajmuje się istotą oraz sensem procesów historycznych oraz uwarunkowaniem postępowania człowieka przez jego historyczność

filozofia języka - rozważa pochodzenie, znaczenie i funkcje języka, zarówno w jego codziennym kształcie, jak i w próbach tworzenia precyzyjnego języka, służącego wymaganiom nauki i poprawnego nazywania rzeczy

filozofia nauki - stara się odpowiedzieć na pytanie, co można uznać za poglądy naukowe, a co nie, i dlaczego. Jej działem jest metodologia nauk.

filozofia religii - stara się zrozumieć powody występowania religii w świecie i ich znaczenie dla człowieka oraz odpowiedzieć na pytania "Czy są religie lepsze i gorsze?" oraz "Jak ustalić, która z religii jest prawdziwa?".

filozofia pokoju - stara się odpowiedzieć na pytanie "Jak zagwarantować trwały i długofalowy pokój między narodami?", jej główne działy to: polemologia oraz irenologia.

filozofia prawa - analizuje podstawy prawa stanowionego i norm, jakim powinno takie prawo podlegać • filozofia przyrody - zajmuje się wyjaśnianiem przyrody jako całości, w szczególności istotą materii, czasu i przestrzeni

filozofia społeczna - analizuje funkcje i sens państwa i społeczeństwa, funkcjonowanie człowieka w społeczeństwie jako istoty społecznej oraz krytyką społeczną. Jej działem jest filozofia polityczna

historia filozofii - bada i analizuje rozwój poglądów filozoficznych na przestrzeni wieków.

logika - teoria uporządkowanego i ścisłego rozumowania; wywodzi się z klasycznej logiki formalnej badającej pojęcia, sądy i wnioskowanie oraz metody dowodzenia - współczesna logika podlega silnej formalizacji i matematyzacji (logika matematyczna), posługuje się rachunkiem logicznym, do którego wchodzą: system znaków (symboli) oraz należące do niego reguły operacyjne

ontologia - wywodzący się z metafizyki dział filozofii badający pierwsze zasady i pochodzenie bytu oraz jego strukturę.

Podział teorii filozoficznych
Podział ze względu na teorię poznania:

empiryzm - filozofia zakładająca wyższość poznania zmysłowego nad rozumowym, w skrajnej postaci odrzucająca wszystko, co nie ma bezpośredniego odniesienia do poznania zmysłowego. Odwrotnością empiryzmu jest idealizm poznawczy.

racjonalizm - filozofia zakładająca możliwość poznania za pomocą tworzenia spójnych i logicznych systemów poglądów, w swojej skrajnej postaci odrzuca ona jakąkolwiek wartość poznania pozaumysłowego.
idealizm poznawczy - filozofia odrzucająca możliwość poznania zewnętrznej rzeczywistości. Podział ze względu na teorię bytu
idealizm - filozofia uznająca pierwszeństwo idei nad rzeczywistością materialną. Uznaje ona obiektywne istnienie idei jako bytów samodzielnych i uważa byt materialny za wtórny w stosunku do świata idei. W skrajnej postaci odrzuca istnienie rzeczywistości materialnej i uznaje ją za złudzenie (idealizm subiektywny).
realizm - filozofia uznająca różne formy współistnienia idei i materii w przeświadczeniu, że obie są bytami obiektywnymi, wzajemnie dopełniającymi się.
materializm - filozofia odrzucająca obiektywne istnienie idei, uważająca, że są one w całości wytworem człowieka, uznająca za to obiektywne istnienie świata materialnego.
aktywizm - filozofia nie uznająca w ogóle bytów jako takich. Według aktywizmu wszystko się tylko "dzieje" i nie ma żadnego istnienia obiektywnego.
fenomenalizm - filozofia, która unika pojęcia bytu obiektywnego i wprowadza w to miejsce pojęcie fenomenu, czyli zbioru odczuć zmysłowych i/lub psychicznych odbieranych przez podmiot (czyli w praktyce przez człowieka) i składających się na wrażenie "istnienia" określonych zjawisk.

Podział ze względu na tradycję:

filozofia Wschodu - zbiór doktryn filozoficznych inspirowany religiami Wschodu (hinduizm, konfucjanizm, taoizm, buddyzm).
filozofia antyczna - poglądy filozoficzne powstałe w starożytnej Grecji inspirowane religią grecką.
filozofia żydowska - doktryny powstałe ze spotkania religii żydowskiej z filozofią grecką
filozofia arabska - doktryny powstałe ze spotkania islamu z filozofią grecką
filozofia chrześcijańska - poglądy filozoficzne powstałe z prób filozoficznego uzasadnienia i umocnienia religii chrześcijańskiej; najbardziej reprezentatywnym przedstawicielem była średniowieczna scholastyka
filozofia francuska - kultywująca racjonalistyczną tradycję kartezjańską i Oświecenie
filozofia angielska - zdominowana przez empiryzm
filozofia niemiecka - racjonalistyczna z tendencją do wielkiej syntezy
filozofia polska - zdominowana w XIX wieku przez mesjanizm, w XX wieku znana przede wszystkim dzięki szkole lwowsko-warszawskiej - logika, filozofia analityczna, filozofia matematyki

Szkoły filozoficzne i ich najwybitniejsi przedstawiciele

Filozofia indyjska

Njaja i wajseczika
Sankhja
Joga
Wedanta
Mimansa

Dźinizm
Buddyzm

Filozofia chińska

Konfucjusz
Mencjusz
Xunzi
Wang Yangmin
Laozi
Zhuangzhou
Mozi

Filozofowie antyczni

Tales z Miletu
Anaksymander
Anaksymenes
Heraklit
Pitagoras i pitagorejczycy
Szkoła elejska i Ksenofanes
Parmenides
Zenon z Elei
Melissos z Samos
Empedokles
Anaksagoras
Demokryt
Sofiści
Protagoras
Gorgiasz
Prodikos z Keos
Hippiasz
Antyfont
Sokrates
Cyrenaicy
Arystyp
Diogenes z Synopy
Platon
Arystoteles

Filozofia hellenistyczna i rzymska

Zenon z Kition
Chryzyp
Posejdonios
Seneka
Epiktet
Marek Aureliusz
Pyrron z Elidy
Sekstus Empiryk
Epikur
Cyceron
Plotyn
Proklos

Żydowscy i chrześcijańscy filozofowie późnej starożytności:

Filon z Aleksandrii
Klemens z Aleksandrii
Orygenes
Grzegorz z Nazjanzu
Bazyli Wielki
Grzegorz z Nyssy
Tertulian
święty Augustyn
Pseudo-Dionizy Areopagita
święty Jan Chryzostom
Boecjusz z Dacji

Średniowiecze:

Awicenna
Awerroes
Majmonides
Jan Szkot Eriugena
Anzelm z Canterbury
Piotr Abelard
Roger Bacon
święty Bonawentura
Rajmund Lullus
Albert Wielki
Tomasz z Akwinu
Jan Duns Szkot
Eckhart
William Ockham

Renesans

Lorenzo Valla
Marsilio Ficino
Giovanni Pico della Mirandola
Pietro Pomponazzi
Michel de Montaigne
Erazm z Rotterdamu
Thomas Morus
Galileo Galilei
Mikołaj z Kuzy
Giordano Bruno
Jean Bodin
Hugo Grocjusz
Niccolo Machiavelli

Racjonalizm XVII wieku:

Rene Descartes (Kartezjusz)
Blaise Pascal
Nicolas Malebranche
Thomas Hobbes
Baruch Spinoza
Gottfried Wilhelm Leibniz

Oświecenie:

Isaac Newton
John Locke
George Berkeley
David Hume
Adam Smith
Jeremy Bentham
James Mill
Francois-Marie Arouet (Voltaire, Wolter)
Julien Offray de La Mettrie
Denis Diderot
Etienne de Condillac
Jean d'Alembert
Charles de Montesquieu (Monteskiusz)
Giambattista Vico
Jean Jacques Rousseau
Christian Wolff
Moses Mendelssohn
Gotthold Ephraim Lessing
Immanuel Kant

Klasyczny idealizm niemiecki:

Johann Gottlieb Fichte
Friedrich Wilhelm Joseph Schelling
David Schleiermacher
Georg Wilhelm Friedrich Hegel

Filozofowie XIX i XX wieku:

Auguste Comte
John Stuart Mill
Herbert Spencer
Richard Avenarius
Rudolf Carnap
Moritz Schlick
Bertrand Russell
Alfred Ayer
Gilbert Ryle
Peter F. Strawson
Willard Van Orman Quine
Imre Lakatos
John L. Austin
George Edward Moore
Ludwig Wittgenstein
Peter Geach
Elizabeth Anscombe
David Pears
Frank Ramsey
Brian McGuinness
Wilhelm Windelband
Heinrich Rickert
Herman Cohen
Rudolf H. Lotze
Wilhelm Wundt
Charles Renouvier
Nicolai Hartmann
Alfred North Whitehead
Ludwig Feuerbach
Karol Marks
Fryderyk Engels
Gieorgij Plechanow
Włodzimierz Lenin
Antonio Gramsci
Ernst Bloch
Herbert Marcuse
Max Horkheimer
Jurgen Habermas
Karl Popper
John Rawls
Hannah Arendt
Hans Albert
Ayn Rand
Arthur Schopenhauer
Soren Kierkegaard
Fryderyk Nietzsche
Henri Bergson
Charles Sanders Peirce
William James
John Dewey
Edmund Husserl
Max Scheler
Martin Heidegger
Jean-Paul Sartre
Maurice Merleau-Ponty
Karl Jaspers
Albert Camus
Hippolyte Taine
Ernest Renan
Franz Brentano
Benedetto Croce
Wilhelm Dilthey
Hans Georg Gadamer
Paul Ricoeur
Claude Levi-Strauss
Michel Foucault
Umberto Eco
John Henry Newman
Ralph Waldo Emerson
Pierre Teilhard de Chardin
Jan Paweł II
Ferdinand Ebner
Martin Buber
Franz Rosenzweig
Gabriel Marcel
Emmanuel Levinas

Filozofowie polscy:

Józef Tischner
Józef Hoene-Wroński
August Cieszkowski
Józef Gołuchowski
Bronisław Ferdynand Trentowski
Józef Kremer
Wincenty Lutosławski
Kazimierz Twardowski
Jan Łukasiewicz
Kazimierz Ajdukiewicz
Tadeusz Kotarbiński
Tadeusz Czeżowski
Alfred Tarski
Władysław Tatarkiewicz
Stanisław Leśniewski
Edward Abramowski
Józef Maria Bocheński
Henryk Skolimowski
Stanisław Brzozowski
Henryk Elzenberg
Roman Ingarden
Leszek Kołakowski
Mieczysław Krąpiec
Marcin Mostowski
Leon Petrażycki
Adam Schaff
Klemens Szaniawski
Maria Szyszkowska
Stanisław Ignacy Witkiewicz
Jan Woleński
Florian Znaniecki

Powrót